जाणून घ्या… हिवाळ्यातील थंडीमुळे पशुधनावर होणारा विपरीत परिणाम
सध्या हिवाळा ऋतूचे आगमन होत असल्याने तापमानात घट होत असून व थंडीच्या प्रमाणात वाढ आहे. हा ऋतू निरोगी ऋतू म्हणून ओळखला जातो. तसेच हिवाळ्यात गाई-म्हशी विण्याचे प्रमाण जास्त असते. हिवाळा म्हण्टले कि थंडीची त्रीव्रता हि कमी जास्त प्रमाणात आलीच थंड वातावरणामुळे नवजात वासरांची विशेष काळजी घेणे महत्वाचे असते.तसेच थंडीमुळे दुधाळ गाई म्हशींवर त्याचे विपरीत परिणाम दिसून येतात नवीन ऋतूमध्ये जनावरांना त्या वातावरणाशी जुळवून घेणे थोडे अवघड जाते. हवामान बदलाचे जनावरांच्या शरीरावर विपरीत परिणाम दिसून येतात. हे टाळण्यासाठी जनावरांच्या व्यवस्थापनामध्ये काही अतिरिक्त बदल करणे महत्वाचे असते. बदलत्या वातावरणामुळे जनावराची तग धरून राहण्याची क्षमता कमी होते. आजाराचे प्रमाण वाढते आणि दूध उत्पादनामध्ये घट होते. त्यामुळे दुधाळ जनावरावर थंडीमुळे येणाऱ्या ताणाकडे विशेष लक्ष देणे गरजेचे असते. वातावरणातील तापमान कमी झाले तर शरीराचा समतोल राखण्यासाठी जनावर प्रयत्न करत असते तेंव्हा जास्तीची ऊर्जा खर्च होते त्यामुळे जनावरांच्या वाढीवर, आरोग्यावर, दूधउत्पादनावर तसेच प्रजननावर, अनिष्ट परिणाम दिसून येतो. हिवाळ्यात थंडीमुळे जनावरांवर निर्माण होणारा ताण कमी करण्यासाठी पशुपालकांनी योग्य ती उपाययोजना करून खबरदारी घेणे महत्वाचे ठरते.
हिवाळ्यातील ताण म्हणजे काय?
गायी शरीराच्या 25 ते 27 अंश सेल्सिअस तापमानाला तर म्हशी शरीराच्या 36 अंश सेल्सिअस तापमानाला बाहेरील वातावरणाच्या तापमानावर सुरळीत कार्य करतात. गाय व म्हैस गरम रक्ताचे प्राणी असल्यामुळे ते स्वतःच्या शरीराचे तापमान 38 अंश सेल्सिअसच्या आसपास राखून ठेवतात. ज्यावेळेस वातावरणातील तापमानाची पातळी 36 अंश सेल्सिअसच्या खाली येते त्यावेळी जनावरावर विशिष्ट ताण येतो या ताणाला हिवाळ्यातील ताण असे म्हणतात.
कडाक्याच्या थंडीमुळे जनावरांवर होणारे परिणाम –
- थंडी जास्त असल्याने जनावरे पाणी कमी पडतात.
- जनावरे चारा जास्त प्रमाणात खात नाहीत त्यामुळे जनावरे दूध कमी देतात.
- संतुलित आहार जनावरांना न मिळाल्याने जनावरे अशक्त होतात.
- हिवाळ्यात त्वचेला भेगा पडून दूध काढताना रक्त येते.
- जनावरांची त्वचा खडबडीत होते व त्वचेला खाज सुटते.
- जनावरांचे स्नायू आखडतात, काही जनावरे लंगडतात तसेच जनावरांना उठता येत नाही.
- अतिथंडीमुळे जनावरे तसेच अशक्त वासरे मृत्युमुखी पडतात.
लहान वासरांसाठी उपाययोजना
- लहान वासरांना थंड पाणी किंव्हा दूध पिण्यास देऊ नये.ते कोमट स्वरूपाचे असावे.
- नवजात वासरांना गुळाचे कोमट पाणी दररोज पाजावे जेणेकरून त्यांना ऊर्जा मिळेल आणि वासरे सदृढ राहतील.
- नवजात वासराचे कडाक्याच्या थंडीपासून संरक्षण व्हावे म्हणून वासराच्या बसण्याच्या जागेवर गव्हाचे काड, वाळलेले गवत, लाकडाचा भुसा, उसाची पाचट कुट्टी टाकावी जेणेकरून वासरांना त्यातुन उब निर्माण होईल.
- लहान वासरांच्या छातीचा भाग संरक्षित करावा.जेणेकरून वासरांच्या न्यूमोनिया पासून बचाव होईल.
- वासरांचे थंडीपासून संरक्षण व्हावे म्हणून अंगावर कपडा किंव्हा गोणपाटाचे पोते शरीराच्या आकारमानानुसार शिवून घ्यावे. शक्य नसल्यास विकत घ्यावेत.
- थंडीमध्ये गोठ्यातील स्प्रिंकलर, फॉगर, फॅन प्रणाली संच बंद ठेवावा.
- हिवाळ्यामध्ये गोठ्यात कुठल्याही प्रकारचा थंडावा निर्माण होणार नाही याची विशेष काळजी घ्यावी.
- वासरे बांधण्याचा गोठा किंव्हा कंपार्टमेंट स्वच्छ व निर्जंतुक ठेवावे .
गाई म्हशींसाठी
- जनावरांना मुक्त गोठ्यामध्ये थंडीत ठेवू नये त्यांना शेड मध्ये बांधावे व कडेने कापडाचे किंव्हा गोणपाटाचे जाड पडदे बसवून घ्यावेत.
- गोठ्यात गाई,म्हशी, मोठ्या कालवडी धुवू नयेत त्यांना खरारा करावा.जनावरे स्वच्छ राहण्यासाठी जास्तीत जास्त कोरडा परिसर ठेवावा.
- जनावरे जास्त खराब झाली असतील आणि धुवायचीच असतील तर ती गरम कोमट पाण्याने दुपारी ऊन पडल्यावर धुवावीत.
- रात्री गोठ्याच्या खिडकीस पोत्यांचे किंवा गोणपाटांचे पडदे लावावेत. तसेच सकाळी 9 ते सायंकाळी 5 पर्यंत उघडे ठेवावेत.
- गोठ्यातील तापमान समजण्यासाठी तापमापी लावावी जेणेकरून तापमान कमी जास्त झाले ते समजून येईल.
- गोठ्यामध्ये विजेचे बल्ब लावावेत तसेच इलेक्ट्रिक हिटर लावावे. जेणेकरून गोठ्यात उब निर्माण होईल.शक्य नसल्यास शेकोट्या पेटवाव्यात.
- गोठ्यामध्ये जनावरांना उब कशी मिळेल यासाठी जास्तीत जास्त प्रयत्न करावेत.
- हिवाळ्यात जनावरांना सिमेंट काँक्रेटवर बसण्यापासून मुक्तता करावी.
- जनावरांना बसण्यासाठीं चांगली गादी व्यवस्था असली कि जनावरांवर ताण निर्माण होत नाही परिणामी शरीर गरम राहते.
- जनावरांना बसण्यासाठी वाळलेले गवत, भुसा, भाताचे, गव्हाचे काड, उसाची पाचट कुट्टी यांच्या सहाय्याने गादी तयार करावी
- गादीमुळे जनावरांच्या छाती व पोटाला उब मिळून स्वतःचे संरक्षण होते.
- गोठामध्ये सकाळचे व सायंकाळचे ऊन येईल अशी रचना करावी. शेडची दिशा दक्षिण-उत्तर असावी जेणेकरून सूर्यप्रकाश भरपूर गोठ्यात येऊन जनावरांना ड जीवनसत्व मोठ्या प्रमाणात मिळेल. त्यामुळे हाडाचे व खुरांचे विकार होंणार नाहीत जनावरे निरोगी राहतील.
- थंडीमुळे गाईच्या सडांना चिरा पडू नयेत म्हणून एरंडेलतेल, ग्लिसरीनचा किंवा पेट्रोलियम जेलचा वापर करावा.
- दूध काढताना जनावराची कास धुण्यासाठी तसेच लवकर पान्हा सोडण्यासाठी गरम-कोमट पाण्याचा वापर करावा. नंतरच धार काढावी किंव्हा क्लस्टर लावावे.
- हिवाळ्यात जनावरांना सिमेंटच्या टाकीतील पाणी पिण्यासाठी देऊ नयेत त्यासाठी प्लास्टिकचे ड्रम वावरावेत. पाण्याचे तापमान जनावराच्या शरीराच्या जवळपास म्हणजे 37 ते 40 अंश सेल्सिअस असावे.
- शारीराचे तापमान नियंत्रित ठेवण्यासाठी जास्त प्रमाणात ऊर्जा वापर होत असल्याने, जनावरांना जास्त ऊर्जा मिळेल असे खाद्य द्यावे उदा, मका, ज्वारी गहू, बाजरी भरडा, दररोज पाण्याबरोबर काळा गुळ द्यावा. जेणेकरून खर्च झालेली ऊर्जा भरून निघेल.
- हिवाळ्यात वातावरणात गारठा जास्त असल्याने जनावरे पाणी कमी पितात त्यामुळे दूध उत्पादनात कमतरता जाणवते तर भरपूर पाणी प्यावेत, यासाठी दुपारच्या वेळेस जास्तीत जास्त पाणी उपलब्ध करून द्यावे. त्यामुळे चयापचय क्रियेस अडथळा निर्माण होणार नाही आणि दूध उत्पादन टिकून राहील.
- हिवाळ्यातील जनावरांच्या गरजेनुसार पशुखाद्य कंपनीकडून आहार बनवून घ्यावा.
- पावसाळ्यात बनवलेला आहार जनावरांना देऊ नये. त्यातून जनावराच्या गरज पूर्ण होत नाहीत म्हणून शास्त्रीय पद्धतीने आहार नियोजन करावे जेणेकरून त्याचा दूधउत्पादनावर काही परिणाम होणार नाही.
- हिवाळ्यात थंडीमुळे बहुवर्षीय चारा पिकांची वाढ हळू होते. त्यावेळी चाऱ्याचा आभाव जाणवतो या काळात वाढणार्‍या लसूणघास, बरसीम किंवा चवळी चारा पिकांची लागवड करावी. आहारात ज्वारीचा कडबा किंवा मकेच्या मुरघासाचा वापर करावा.
प्रा. नितीन रा. पिसाळ
प्रशिक्षक,(स्किल इंडिया प्रोजेक्ट)
विद्या प्रतिष्ठान कृषी जैवतंत्रज्ञान महाविद्यालय, बारामती.
मो.नं- 8007313597;
ई-मेल-nitinpisal2312@gmail.com