ગાયના રોગ નિવારક આરોગ્ય વ્યવસ્થાપન કાર્યક્રમમાં રસીકરણનું મહત્વ

ગાયમાં રસીકરણ

રસીકરણ શબ્દ એ પ્રાણીઓના જીવનના ચોક્કસ સમયગાળા માટે રસીના ઉપયોગ દ્વારા પ્રાણીઓના રોગોના નિવારણ અને નિયંત્રણ માટેના રોગપ્રતિકારક્તાનો સંદર્ભ આપે છે. રસીકરણ રોગ સામે પ્રતિરક્ષા પેદા કરવા માટે રસીથી સારવાર કરવી તે પ્રક્રિયાને રસીકરણ કહે છે. એ પશુ આરોગ્ય વ્યવસ્થાપનનો એક આવશ્યક ભાગ છે. ભારતમાં પશુઓના ઘણા સ્થાનિક રોગો છે જે દુધાળ પ્રાણીઓના આરોગ્ય, ઉત્પાદન અને કામગીરીને ગંભીર અસર કરે છે જેનાથી અનેક આર્થિક નુકસાન થાય છે. એન્ટિબોડી પ્રતિસાદને ઉત્તેજીત કરવા અને પ્રાણીઓને ચોક્કસ સમય માટે રોગપ્રતિકારક શક્તિ પ્રદાન કરવા માટે, ચોક્કસ રસીઓનો ઉપયોગ કરીને આ રોગોને નિયંત્રિત કરી શકાય છે.

રોગપ્રતિકારક્તા અને રસીકરણ વચ્ચેનો તફાવત:

તેમ છતાં આ બે શબ્દો ઘણીવાર એકબીજાને બદલીને ઉપયોગમાં લેવાય છે અને આ તરીકે વ્યાખ્યાયિત થયેલ છે,રસીકરણ એટલે ચોક્કસ રોગની પ્રતિરક્ષા / એન્ટિબોડીઝ પેદા કરવા માટે શરીરમાં રસીને મૂકવાની ક્રિયા. ઇમ્યુનાઇઝેશન એટલે એક પ્રક્રિયા જેના દ્વારા પ્રાણી રસીકરણ દ્વારા રોગ સામે સુરક્ષિત બને છે. આ શબ્દ વારંવાર રસીકરણ અથવા ઇનોક્યુલેશન સાથે વિનિમયક્ષમ રીતે વપરાય છે.

રસી કેવી રીતે કાર્ય કરે છે?

મોટાભાગની રસીઓમાં એન્ટિજન પ્રોટીન હોય છે (તે વિષાણુ અથવા જીવાણુમાંથી તારવેલો હોય છે) રોગ સામે લડવા માટે એન્ટિબોડીઝ ઉત્પન્ન કરવા માટે રોગપ્રતિકારક શક્તિને ઉત્તેજીત કરીને રોગને અટકાવે છે. એક રસી સામાન્ય રીતે રોગકારકો અથવા તેના ભાગોને નિષ્ક્રિય અથવા મૃત સ્વરૂપ ધરાવે છે; શરીર રોગકારકને ઓળખે છે અને ચેપ સામે સંરક્ષણ બનાવે છે. રસી દ્વારા એન્ટિજનની થોડી માત્રા આપવી એ પ્રાણીની તે જ એન્ટિજન પ્રત્યેની પ્રતિરક્ષા પ્રતિભાવની ગતિ અને કાર્યક્ષમતામાં સુધારો કરે છે, કેમ કે રસી આપેલા પ્રાણીઓની રોગપ્રતિકારક શક્તિમાં તે એન્ટિજનની “યાદશક્તિ” હોય છે.જો કોઈ પ્રાણી આ રોગનો સામનો કરે છે, તો રોગકારકો સામે લડવા માટે પહેલાથી એન્ટિબોડી શરીરમાં હોય છે, અને બીજા વધુ ઝડપથી ઉત્પન્ન થાય છે. જો બધા રોગકારક જીવાણુઓને નિષ્ક્રિય કરવા માટે પૂરતા પ્રમાણમાં એન્ટિબોડીઝ હાજર હોય, તો પ્રાણી બીમાર નહીં થાય, અને આક્રમણ ભવિષ્યના સંરક્ષણ માટે વધુ એન્ટિબોડીઝના ઝડપી ઉત્પાદનને ઉત્તેજિત કરે છે. એન્ટિબોડીના સ્તરને કોઈ ચોક્કસ રોગ સામે રક્ષણ આપવા માટે પૂરતા પ્રમાણમાં રાખવા માટે, મોટાભાગની રસી વર્ષમાં એક કે બે વાર આપવામાં આવે છે.

પશુઓમાં સામાન્ય રીતે વપરાયેલી રસીના પ્રકાર:

રસી બે મૂળ સ્વરૂપમાં આપવામાં આવે છે; મૃત અથવા સંશોધિત જીવંત રસી. દરેક પ્રકારની રસીનાં ફાયદા અને ગેરફાયદા બંને હોય છે.

મૃત રસી સામાન્ય રીતે સંશોધિત જીવંત રસી કરતાં સંગ્રહમાં વધુ સ્થિર હોય છે અને સગર્ભા ગાય માટે વધુ સુરક્ષિત હોય છે, પરંતુ પ્રતિરક્ષા ઉત્તેજીત કરવા માટે તેમને સામાન્ય રીતે બે ડોઝ (પ્રારંભિક રસીકરણ અને બૂસ્ટર) ની જરૂર પડે છે. મૃત રસીઓ સામાન્ય રીતે સંશોધિત જીવંત રસીઓ કરતાં સલામત છે.

સંશોધિત જીવંત-વિષાણુ રસી સામાન્ય રીતે એક ડોઝમાં આપવામાં આવે છે (આઇબીઆર સિવાય, જેને બુસ્ટર્સની જરૂર હોય છે, કારણ કે આ રસી લાંબા સમયની પ્રતિરક્ષા આપતી નથી) અને મૃત રસી ઉત્પાદનો કરતા ઝડપી કોષ-મધ્યસ્થી રોગપ્રતિકારક પ્રતિસાદ વિકસાવે છે. આ રસી એક વ્યાપક રોગપ્રતિકારક શક્તિને ઉત્તેજીત કરે છે જેમાં હ્યુમોરલ અને કોષ-મધ્યસ્થી પ્રતિભાવ બંને શામેલ છે.

પશુઓ માટે સૂચિત કરેલ રસીકરણ સમયપત્રક / આચરણ:

નોંધ: ફક્ત તંદુરસ્ત પ્રાણીઓને રસી મૂકો; કુપોષણ, કૃમિ ઉપદ્રવ, કોર્ટીકોસ્ટેરોઇડ્સ, કિરણોત્સર્ગ ઉપચાર વગેરે રસી પ્રત્યેની પ્રતિરક્ષા પ્રતિક્રિયાને દબાવશે; સામાન્ય રીતે કોઈ પ્રતિકૂળ પ્રતિક્રિયાઓ ધ્યાનમાં લેવામાં આવતી નથી, ક્યારેક ઈન્જેક્શનની જગ્યાએ ક્ષણિક, સુસ્પષ્ટ સોજો આવી શકે છે; ભાગ્યે જ અમુક કિસ્સાઓમાં,અતિસંવેદનશીલતા આવી શકે છે, આવા સમયે એન્ટિહિસ્ટેમિનિક્સ સાથે તાત્કાલિક સારવારની સૂચવણી કરવામાં આવે છે.

પશુઓમાં રસીકરણ માટેની કેટલીક માર્ગદર્શિકા·

રસીકરણ સમયે પ્રાણીઓની તબિયત સારી હોવી જોઈએ. એવા પ્રાણીને રસી ન મૂકો, જે પહેલાથી તણાવમાં હોય (જેમ કે ખરાબ હવામાન, ઘાસચારો અને પાણીની અછત, રોગનો ફેલાવો, પરિવહન, વગેરે.). રસીકરણના સમય સુધી જ્યાં પણ સૂચવવામાં આવે ત્યાં રસીની ઠંડકની સાંકળ (૨-૮ અંશ સે. તાપમાને રાખી શકાય છે) જાળવવી જોઈએ. રસી મૂકવાના સ્થાન અને ડોઝ પર ઉત્પાદકોની સૂચનાનું સખતપણે પાલન કરવું જોઈએ.· પશુચિકિત્સક નિષ્ણાતોની સલાહ લીધા પછી રસીકરણના સમયપત્રકનું સખતપણે પાલન કરો.· રોગના યોગ્ય નિયંત્રણ માટે ૮૦ ટકા વસ્તીનું ન્યૂનતમ રસીકરણ આવરવું આવશ્યક છે.· સારા રોગપ્રતિકારક પ્રતિભાવ માટે રસીકરણના ૨-૩ અઠવાડિયા પહેલા પરોપજીવીઓનો બોજો ઘટાડવા પ્રાણીઓનમાં કૃમિનાશ કરવા ફાયદાકારક છે.· પશુમાં રસીકરણ રોગ થવાની સંભાવનાના ઓછામાં ઓછા એક મહિના પહેલાં થવું જોઈએ.· અદ્યતન સગર્ભાવસ્થામાં પ્રાણીઓની રસીકરણ ટાળી શકાય છે; તેમ છતાં, મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં કંઇપણ અયોગ્ય નહીં બને.· રસી ઉત્પાદક કંપની, બેચ નંબર, સમાપ્તિ તારીખ, ડોઝ અને રસી મૂકવાના માર્ગ માટેના રસીકરણની નોંધણી રાખો.·  રસીકરણ પછી પ્રાણીઓ માટે તણાવ રહિત વાતાવરણ બનાવો.

રસીકરણ નિષ્ફળતાના સામાન્ય કારણો:· ઉત્પાદનના સમયથી રસીકરણ સુધી ઠંડક સાંકળની જાળવણીનો અભાવ.· નબળી પ્રતિરક્ષા પ્રતિભાવ નબળા અને અયોગ્ય ખોરાકગ્રહણ કરતાં પ્રાણીઓ છે.· ફક્ત થોડા પ્રાણીઓની રસી આપવામાં આવી હોવાને કારણે ટોળાની પ્રતિરક્ષાનો અભાવ.· રસીની ગુણવત્તા ઓછી – જો રસી વારંવાર પીગાળીને ઠંડુ કરવામાં આવે તો ગુણવત્તા બગડશે.· ઓછી કાર્યક્ષમતા અથવા બિનઅસરકારક રસી – એફએમડી જેવા સ્ટ્રેઇનના ભિન્નતાના કિસ્સામાં થઈ શકે છે.

ડૉ. તન્વી સોની

પશુચિકિત્સક, ગુજરાત