ભારતમાં ડેરી એ આજીવિકા છે, ફક્ત વેપાર નથી

ભારતમાં ડેરી અને કૃષિ એ આજીવિકાના ચર્ચાના મુદ્દાઓ છે.

જે દેશોએ ડેરી ઉત્પાદનો પર ભારત દ્વારા આયાત વેરો ઘટાડવાની માંગ કરી છે તેઓએ આર.સી.ઈ.પી.ના સભ્ય દેશોમાં મજૂરના અવિરત પ્રવાહને મંજૂરી આપી નથી. ગયા મહિને ભારતે તેમના ૧૦ કરોડ ડેરી ખેડુતો પર સંભવિત પ્રતિકૂળ અસર દર્શાવીને રિજનલ કોમ્પ્રિહેન્સિવ ઇકોનોમિક પાર્ટનરશીપ (આર.સી.ઈ.પી.) વાટાઘાટોમાં ભાગ ન લેવાનું પસંદ કરી દીધુ હતુ. આર.સી.ઈ.પી. વાટાઘાટો પછીના ભારતીય ડેરી ઉદ્યોગના મુદ્દાઓ અંગે આઈ.સી.સી.આઈ.આર. ના વરિષ્ઠ સલાહકાર સંદીપ દાસ સાથે અમૂલ તરીકે જાણીતા ગુજરાત કોઓપરેટિવ મિલ્ક માર્કેટિંગ ફેડરેશન (જીસીએમએમએફ) ના મેનેજિંગ ડિરેક્ટર આર. એસ. સોઢીએ વાત કરી હતી. તેઓ કહે છે, “જે દેશોએ ડેરી ઉત્પાદનો પર ભારત દ્વારા આયાત વેરો ઘટાડવાની માંગ કરી છે તેઓએ આર.સી.ઈ.પી.ના સભ્ય દેશોમાં મજૂરના અવિરત પ્રવાહને મંજૂરી આપી નથી.”

અવતરણો:

આર.સી.ઈ.પી. વાટાઘાટોથી પીછેહઠ કરતા પહેલા ભારતે વિચાર્યું હશે તે મુદ્દાઓ કયા છે? 

આર.સી.ઈ.પી. એ એક વેપાર કરાર છે. તમારે વેપાર અને આજીવિકા સાથે સંકળાયેલા મુદ્દાઓને અલગ કરવા પડશે. ભારતમાં ડેરી અને કૃષિ એ આજીવિકાના મુદ્દાઓ છે. જે દેશોએ ડેરી ઉત્પાદનો પર ભારત દ્વારા આયાત ડ્યુટી ઘટાડવાની માંગ કરી છે તેઓએ આર.સી.ઈ.પી.ના સભ્ય દેશોમાં મજૂરના અવિરત પ્રવાહને મંજૂરી આપી નથી. જો આર.સી.ઈ.પી. વેપાર વાટાઘાટોમાં કૃષિ અથવા ડેરીને સમાવવા માંગે છે, તો તેમાં પ્રથમ દેશભરમાં માનવશક્તિ સંશાધનોના નિશુલ્ક પ્રવાહનો સમાવેશ કરવો આવશ્યક છે. ભારતમાં લગભગ ૫૦ ટકા વસ્તી કૃષિ ક્ષેત્ર પર નિર્વાહ માટે નિર્ભર છે.

કોઈપણ દેશની અર્થવ્યવસ્થામાં ત્રણ ચીજો હોય છે: મૂડી, કુદરતી સંશાધનો અને માનવબળ. જો તમે મફત વેપાર કરાર કરવા માંગતા હોવ, તો મજૂરના મફત પ્રવાહને મંજૂરી આપો. બધા આર.સી.ઈ.પી. દેશો એવી વસ્તુઓ મેળવવા માંગે છે જે તેમની શક્તિ છે. અમે અમારા માનવશક્તિ સંશાધનોમાં મજબૂત છીએ, તેથી માનવબળના અનિયંત્રિત પ્રવાહને મંજૂરી આપો. જો તમે અમને કૃષિ ઉત્પાદનોની નિકાસ કરવા માંગતા હોવ, તો કૃપા કરીને કૃષિ મજૂરની નિકાસને મંજૂરી આપો. ભારતમાં, વેપાર તેના લોકો માટે આજીવિકાની તકો પુરી પાડ્યા પછી આવે છે. લોકોની આજીવિકાની કાળજી લીધા વિના તમે વેપારમાં કેવી રીતે આવશો?આ ઉપરાંત, તેમને (ન્યુઝીલેન્ડ અને ઓસ્ટ્રેલિયા, દૂધ વધારાવાળા દેશોને) અહીં આવવા અને રોકાણ કરવા દો. અમે સમર્થન પણ આપીશું અને તેમની હાજરીને સરળ બનાવીશું.

આર.સી.ઈ.પી. પછી, તમે દૂધ મૂલ્ય શૃંખલાની કાર્યક્ષમતામાં સુધારો કરવાની જરૂરિયાતને ધ્યાનમાં રાખતા ઘરેલું ડેરી ઉદ્યોગને કેવી રીતે જોશો?

છેલ્લા એક દાયકામાં સંગઠિત ડેરી ક્ષેત્ર કાર્યક્ષમ બન્યું છે. જ્યારે અમે ઉત્પાદન ઉદ્યોગની વાત કરીએ છીએ, ત્યારે તમારે સ્વયંસંચાલનના સ્તર સાથે વ્યવહાર કરવો પડશે; ભારતમાં રોજગારી પૂરી પાડવી એ એક નિર્ણાયક પાસું છે. કાપડ ઉદ્યોગની જેમ, ઉત્પાદન એકમ કે જે સંપૂર્ણ સ્વયંસંચાલિત હોય છે, એમ કહીએ કે, રોજગારની તકો પૂરી પાડતા સામર્થ્ય સાળ કરતા વધુ કાર્યક્ષમ હશે. ૧૦ કરોડથી વધુ પરિવારો ભારતમાં ડેરી ક્ષેત્ર પર નિર્ભર છે.

ડેરી ક્ષેત્ર ખોલતા પહેલા તમે આ પરિવારોને કયા વિકલ્પો આપી રહ્યા છો? નાના ડેરી ફાર્મ્સ કે જેઓ સંપૂર્ણ રીતે સ્વયંસંચાલિત નથી, તે સ્પર્ધા કરી શકતા નથી, ઉદાહરણ તરીકે, ફોંટેરા (ન્યુ ઝિલેન્ડનું બહુરાષ્ટ્રીય ડેરી સહકારી મંડળી). ફોંટેરામાં સભ્યો તરીકે ૧૦,૦૦૦ જેટલા ખેડૂતો છે, અને તે તેમના માટે વ્યવસાય છે. ભારત અને ન્યુઝીલેન્ડમાં ડેરી સહકારી મંડળીના હેતુ જુદા છે. અમે ડેરી ક્ષેત્ર ખોલવાનું લક્ષ્ય રાખીએ છીએ, જોકે ભારત ખોટમાં નથી (દૂધ ઉત્પાદનની દ્રષ્ટિએ) અને અત્યારે આયાત કરી રહેલા દેશો અને આર.સી.ઈ.પી. ના સભ્યો ભારતને તેમને નિકાસ કરવાની મંજૂરી આપી રહ્યા નથી. આર.સી.ઈ.પી. એક અયોગ્ય વેપાર વાટાઘાટો હતી. ભારતીય વાટાઘાટોકારોએ આર.સી.ઈ.પી. વાટાઘાટો દરમિયાન આ અયોગ્ય વેપાર પ્રથાઓ સામે લાવવી જોઈએ.

તમે આગામી દાયકામાં ભારતીય ડેરી ક્ષેત્રના વિકાસ અને પ્રગતિની અપેક્ષા કેવી રીતે કરો છો?

ડેરી ઉત્પાદનોના બજારની કુલ કિંમત ૭ લાખ કરોડ છે. એકંદરે, ડેરી ક્ષેત્રમાં વાર્ષિક ૫ ટકા વૃદ્ધિ જોવા મળી રહી છે. સંગઠિત ક્ષેત્ર વાર્ષિક ધોરણે ૧૨-૧૩ ટકા ની વૃદ્ધિ કરી રહ્યું છે. વિશ્વમાં ક્યાંય ડેરી ઉદ્યોગ ભારતની જેમ વિકસી રહ્યો નથી. કારણ સરળ છે: વધતી નિકાલયોગ્ય આવકના કારણે ભારત કાર્બોહાઇડ્રેટ વપરાશ દેશમાંથી વધુ પ્રોટીન વપરાશ ધરાવતા દેશ તરફ આગળ વધી રહ્યું છે, તેથી ડેરી ઉત્પાદનોની માંગમાં વધુ વધારો થશે. દૂધને પ્રોટીનનું શ્રેષ્ઠ સ્વરૂપ માનવામાં આવે છે. ઉત્પાદનોની વિવિધતામાં વ્યાપક વૈવિધ્યકરણ કરવામાં આવ્યું છે. બજારોમાં પ્રવેશી રહેલા ખાનગી ક્ષેત્રના ખેલાડીઓ મોટી સંખ્યામાં છે. હાલમાં, તબેલામાંથી મળતાં દૂધનો ભાવ પાછલા વર્ષ કરતા ૪૦ ટકા વધારે છે. ગયા વર્ષે ગાયના દૂધનો ભાવ આ સમયે લિટર દીઠ રૂ. ૧૮-૨૧ હતો, જ્યારે આજે તે લિટર દીઠ રૂ. ૩૦-૩૩ છે. છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં અમે વૈશ્વિક ભાવો ઓછા હોવાથી નિકાસ કરવામાં સક્ષમ હતા. જો કે, અમે એવા ખેડુતોને ભાવ ચૂકવ્યા જે અસમર્થ હતા. હવે, સદ્ધરતા છે. હવે, ઉચ્ચ ઉત્પાદન ઋતુ શરૂ થઈ ગઈ છે.

જીસીએમએમએફની વિસ્તરણ યોજનાઓ શું છે?

અમે કોલકાતામાં પ્રોસેસિંગ પ્લાન્ટ સ્થાપિત કરી રહ્યા છીએ, તથા ગુવાહાટી, સિલિગુરી અને વારાણસી જેવા અન્ય સ્થળોએ પ્રવેશ કરી ચુક્યા છે. વાર્ષિક રૂપે, અમે અમારી પ્રોસેસિંગ સુવિધાઓના વિસ્તરણ માટે ૬૦૦-૮૦૦ કરોડનું રોકાણ કરીએ છીએ. આ વર્ષે (2019-20), અમે ૪૦,૦૦૦ કરોડનું કુલ વેચાણ પ્રાપ્ત કરીશું. અમૂલ બ્રાન્ડ (જે જીસીએમએમએફ બેલેન્સશીટમાં પ્રતિબિંબિત નથી) દ્વારા અમે રૂ. ૧૨,૦૦૦ કરોડનું કુલ વેચાણ પ્રાપ્ત કરીશું. ગુજરાત જિલ્લા યુનિયનો સીધા રાજ્યમાં બનાસ, સુરત, વગેરેમાં ઉત્પાદનો વેચે છે અને તે જીસીએમએમએફ બેલેન્સશીટમાં પ્રતિબિંબિત કરતું નથી. અમે નાણાકીય વર્ષ ૨૦૨૦ સુધીમાં રૂ. ૫૨,૦૦૦ કરોડનું કુલ વેચાણ પ્રાપ્ત કરીશું. હકીકતમાં, અમે સૌથી મોટી ભારતીય એફએમસીજી વેપારચિહ્ન બનીશું.

ભારતીય બજાર માટે જીસીએમએમએફની વ્યૂહરચના શું છે? તમે ગુજરાત, રાજસ્થાન, પંજાબ અને ઉત્તર પ્રદેશના ખેડુતો પાસેથી દૂધની ખરીદી માટે વિભિન્ન ભાવ ચૂકવો છો…

અમે સસ્તાં ભાવે શ્રેષ્ઠ ગુણવત્તા પ્રદાન કરીએ છીએ અને વિશ્વાસપાત્ર વેપારચિહ્ન છે. લોકો વેપારચિહ્નમાં અંધ વિશ્વાસ ધરાવે છે. દેશના અન્ય સહકારી મંડળની તુલનામાં અમે ખેડૂતોને વધુ ચૂકવણી કરીએ છીએ. આપણે જ્યાં પણ દૂધ મેળવીએ છીએ ત્યાં ખેડૂતોને બજાર કિંમત ચૂકવવી પડે છે. અમે હાલમાં દૂધની ખરીદી માટે ગુજરાતની તુલનામાં રાજસ્થાન અને પંજાબના ખેડુતોને વધુ ચૂકવણી કરી રહ્યા છીએ. તે બધા બજાર આધારિત છે. ગુજરાતમાં પણ તમામ જિલ્લા યુનિયનો ખેડૂતોને દૂધની ખરીદી માટે સમાન ભાવ આપતા નથી.

એક દાયકા પછી, તમે ભારતીય ડેરી ક્ષેત્રની કલ્પના કેવી રીતે કરો છો?

ભારતનું સંગઠિત ડેરી ક્ષેત્ર, જે હાલમાં રૂ. ૧.૮ લાખ કરોડનો અંદાજ છે, તે ૧૦ વર્ષમાં ૬ લાખ કરોડના કદ સુધી પહોંચવાની ધારણા છે. સંગઠિત ક્ષેત્ર (જેમાં સહકારી અને ખાનગી ખેલાડીઓ શામેલ છે) હાલમાં ૯ કરોડ લિટર દૂધ મેળવે છે, જે ૧૦ વર્ષમાં વધીને ૩૦ કરોડ લિટર થવાની ધારણા છે.

(૧૧ ડિસેમ્બર ૨૦૧૯ ના રોજ ફાઇનાન્સિયલ એક્સપ્રેસ દ્વારા પ્રકાશિત થયેલ, આભાર સાથે પુન:ઉત્પાદન)